Odpowiedzialność posiłkowa jest bardzo charakterystyczną instytucją prawa karnego skarbowego, to osobista odpowiedzialność majątkowa podmiotu niebędącego sprawcą za grzywnę wymierzoną sprawcy przestępstwa skarbowego (nie odnosi się do wykroczeń skarbowych, dotyczy tylko postępowań w sprawach o przestępstwo skarbowe), a także ewentualnie za ściągnięcie równowartości przedmiotu przepadku - jest to odpowiedzialność ponoszona przez inny podmiot niż sprawca przestępstwa skarbowego. Przyjęcie takiej konstrukcji oznacza przerzucenie odpowiedzialności za wykonanie kary majątkowej na podmiot niewinny z punktu widzenia prawa karnego skarbowego.
AKTUALNIE odpowiedzialność posiłkowa jest obligatoryjna.
Przynajmniej w kodeksie, na papierze.
Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej może ponieść wyłącznie konsekwencje majątkowe. Na podmiot odpowiedzialny posiłkowo nie nakłada się kar.
Odpowiedzialność posiłkowa aktualizuje się dopiero wówczas, gdy sprawca czynu nie uiści grzywny.
Obowiązek zwrotu korzyści majątkowej - instytucja powszechniej znana, nakładany jest wtedy, gdy podmiot rzeczywiście taką korzyść majątkową uzyskał. W przypadku odpowiedzialności posiłkowej wystarczy, że podmiot mógł uzyskać korzyść z przestępstwa skarbowego.
Kto może odpowiadać posiłkowego w KKS?
Podmiotem pociągniętym do odpowiedzialności posiłkowej jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, którą organ prowadzący postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe wezwał do udziału w tym charakterze. W innym miejscu kodeksu: odpowiedzialną posiłkowo czyni się „osobę fizyczną, osobę prawną albo jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną”. Przy takiej niekonsekwencji (niedopowiedzeniu) przepisów, odpowiadać posiłkowo mogą w mojej ocenie, jedynie wspólnicy spółki cywilnej, a nie spółka cywilna. Prawo karne wyklucza z samej istoty wykładnię rozszerzającą lub nawet pozaliteralną. Można znaleźć jednak (niestety) pogląd inny.
Prawomocne orzeczenie o nałożeniu na podmiot zbiorowy odpowiedzialności posiłkowej za karę grzywny lub ściągnięcie równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów jest uwzględniane przez sąd przy orzekaniu w odniesieniu do takiego podmiotu kary pieniężnej lub przepadku na podstawie ustawy z 28 października 2002 roku o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. z 2023 r. poz. 659 ze zm.).
O ile sprawca przestępstwa skarbowego to podmiot osadzony w naszej mentalnej przestrzeni, o tyle podmiot który ponosi odpowiedzialność posiłkową - aby zaistniał, musi doczekać się postanowienia o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej. To trochę taki odpowiednik postanowienia o przedstawieniu zarzutów, ale jednak tylko biorąc pod uwagę formalna stronę zagadnienia (pomijając także to, że postanowienie o tejże odpowiedzialności może wydać także sąd jeśli sprawa już bez takowego postanowienia, ale znajduje się na etapie jurysdykcyjnym).
Jak się wskazuje podmiot odpowiedzialny posiłkowo?
Chodzi tu o relację zachodzącą między sprawcą przestępstwa skarbowego a podmiotem odpowiedzialnym posiłkowo.
Odpowiedzialną posiłkowo może być osoba fizyczna, osoba prawna albo jednostka organizacyjna niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, jeżeli sprawcą czynu zabronionego jest zastępca tego podmiotu prowadzący jego sprawy jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działający w jakimkolwiek innym charakterze, a zastępowany podmiot odniósł albo mógł odnieść jakąkolwiek korzyść majątkową z popełnionego przestępstwa skarbowego. Zastępstwo może wynikać z rożnych tytułów prawnych, a nawet być zastępstwem tylko faktycznym, akceptowanym jednak przez podmiot zastępowany. Ważny jest zakres faktyczny władztwa danej osoby, tj. czy posiada zdolność i samodzielność decyzyjną, czy mogła działać samodzielne. Warunkiem pociągnięcia osoby trzeciej do odpowiedzialności posiłkowej jest to, aby działanie sprawcy przestępstwa skarbowego skutkowało co najmniej możliwością odniesienia przez ten podmiot jakiejkolwiek korzyści majątkowej. Korzyścią majątkową będzie każde bezprawne przysporzenie, w tym bezprawne zmniejszenie zobowiązania podatkowego. Dotyczyć będzie także nienależnego zwrotu należności podatkowej. Chodzi oczywiście o korzyść dla podmiotu zastępowanego i bez znaczenia jest czy sprawca przestępstwa skarbowego uzyskał korzyść majątkową z popełnienia czynu zabronionego.
Czy w zakresie jednego przestępstwa może być kilka podmiotów odpowiedzialnych posiłkowo ? Tak, podmioty takie odpowiadają wówczas solidarnie. Sąd może jednak określić zakres odpowiedzialności każdego z nich stosownie do osiągniętej korzyści majątkowej.
Kto ponosi odpowiedzialność w KKS?
Instytucja odpowiedzialności posiłkowej ma stanowić instrument zapewniający skuteczność realizacji kary grzywny. Istotne jest zabezpieczanie ściągalności grzywien lub równowartości pieniężnej przedmiotu, jeśli nie można jej ściągnąć od sprawcy działającego na rzecz innej osoby. Odnosi się to do sytuacji, kiedy osoba uzyskała korzyść majątkową lub mogła ją odnieść. Celem jest zabezpieczenie interesów finansowych Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego, poprzez uczynienie podmiotu trzeciego odpowiedzialnym subsydiarnie (posiłkowo) za karę grzywny lub za równowartość pieniężną przepadku przedmiotów orzeczonych wobec sprawcy przestępstwa skarbowego.
Jak się egzekwuje odpowiedzialność posiłkową?
Egzekwowanie nałożonej odpowiedzialności posiłkowej następuje wówczas, gdy skazany nie zapłaci orzeczonej grzywny w terminie i zostanie stwierdzone, że nie można jej ściągnąć w drodze egzekucji. Wówczas wzywa się podmiot odpowiedzialny posiłkowo do dobrowolnego uiszczenia grzywny (lub jej stosownej części, jeżeli skazany część grzywny uiścił lub została od niego przymusowo ściągnięta) w terminie , a po bezskutecznym upływie terminu przystępuje się do jej przymusowej egzekucji. Jeżeli wymierzona kara grzywny została uiszczona lub ściągnięta od podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo tylko w części, wówczas wraca się do skazanego sprawcy, któremu sąd może zamienić tę nieuiszczoną część grzywny na pracę społecznie użyteczną, pod warunkiem że do uiszczenia zostało nie więcej niż 120 stawek dziennych. Jeżeli sprawca oświadczy, że nie wyraża zgody na odpracowanie grzywny lub będzie się uchylał od jej wykonania, to sąd wówczas zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności. Od zastępczej kary pozbawienia wolności lub pracy społecznie użytecznej skazany może się w każdym czasie uwolnić przez zapłacenie kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do uiszczenia tytułem orzeczonej kary grzywny. W stosunku do podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo nie stosuje się żadnych zastępczych form odpowiedzialności: w postaci wykonania pracy społecznie użytecznej lub zastępczej kary pozbawienia wolności.
Podmiot odpowiedzialny posiłkowo w kks ustanawia pełnomocnika czy obrońcę ?
Podmiot odpowiedzialny posiłkowo ustanawia nie obrońcę, ale pełnomocnika. Do podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej oraz do jego pełnomocnika stosuje się odpowiednio wymienione - wskazane enumeratywnie, przepisy dotyczące podejrzanego, oskarżonego i obrońcy z kodeksu postępowania karnego. W tym miejscu pozwolę sobie przywołać rozważania zaprezentowane przez pana Tomasza Dudka w periodyku Prokuratura i Prawo: Zatem pełnomocnika podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, mimo iż jest on pełnomocnikiem strony biernej o charakterze bardzo zbliżonym do podejrzanego i oskarżonego, chroni nie objęta zakazem dowodowym tajemnica obrończa, lecz tylko tajemnica adwokacka lub tajemnica radcy prawnego. Zakaz objęty treścią art. 178 pkt 1 KPK odnosi się z założenia – poza wskazanym w tym przepisie wyjątkiem – do obrońcy, a nie adwokata (odpowiednio radcy prawnego) w ogóle. Zgodnie natomiast z art. 180 § 2 KPK, osoba zobowiązana do zachowania tajemnicy adwokackiej lub radcy prawnego, z obowiązku tego może zostać zwolniona, a następnie przesłuchana w charakterze świadka. Tymczasem między oskarżonym a podmiotem pociągniętym do odpowiedzialności posiłkowej mogą zachodzić ścisłe relacje, a w tym dotyczące np. linii obrony. W sytuacji takiej może dojść do zagrożenia wyjątkowego i wręcz absolutnego charakteru tajemnicy obrończej. Należy to uznać za błąd legislacyjny, którego naprawa wymaga jednak interwencji ustawodawcy - jak zauważa autor wypowiedzi w nr 9. Prokuratura i Prawo z 2016 roku.
